وبلاگ هــم انــدیشـی دینــی

بازدید کننده ی بزرگوار! جهت مطالعه ی بهتر و کامتر مطالب این وبلاگ می توانید به وب سایت :::هم اندیشی دینی::: مراجعه بفرمایید  

 (خلاصه ی تفسیر المیزان)

 در آیات 40 تا 55 مسأله­ی توحید و سرزنش مشرکین دنبال شده است که چگونه خدایانی برای خود درست کرده­اند، و ملائکه کرام را زنانی پنداشته­اند، و چگونه با آمدن قرآن وادله­ی توحید آن، باز هم متنبه نشده و آیات قرآنی را نمی­فهمند و در عوض فرستاده­ی ما را و مسأله­ی بعثت و نشور را مسخره کنند، و سخنانی درباره­ی خدا می­گویند، و نیز مطالبی دیگر.

*أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظیماً (40)

أصفاء: به معنای اخلاص است. در مجمع البیان آمده است: «اصفیت فلانا بالشیء» یعنی «من فلانی را نسبت به فلان چیز مقدم بر خود داشتم».

آیه خطاب به آ دسته از مشرکین است که گمان می­کردند ملائکه ـ یا برخی از آنها ـ دختران خدایند. استفهام در آیه هم انکاری است. و اگر به جای «بنات»، «اناث» آمده است از این جهت بوده که آنها جنس زن را پست می­دانستند.

*وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فی‏ هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ ما یَزیدُهُمْ إِلاَّ نُفُوراً (41)

صرف: گرداندن چیزی است از حالی به حال دیگر. کلمه­ی «تصریف» به همین معناست با این تفاوت که علاوه بر آن تکثیر را هم افاده می­کند. «تصریف الریاح» یعنی حرکت دادن و گرداندن بادها از حالی به حالی و نیز «صرَّفنا الآیات» از این باب است.

نفر: این کلمه هم به معنای تنفر شدید از چیزی است و هم به سوی چیزی. مانند «فزع» که هم به معنای ترس از چیزی است و هم به سوی چیزی.

وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فی‏ هذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا: قسم می­خورم که گفتار پیرامون توحید و نفی شرک را در این قرآن با بیانهای مختلف بیان کردیم. هر بار با لحنی غیر از لحن قبلی تا شاید متذکر شوند.

وَ ما یَزیدُهُمْ إِلاَّ نُفُوراً: این عوض کردنها سرانجام اثری جز روی گردانی بیشتر از این راهنماییها اثری نبخشید.

التفات در آیه: ابتدا سیاق کلام، سیاق خطاب بود و بعد موضع غیببه خود گرفت تا بفهماند آنها بعد از آنکه کارشان به اینجا رسید دیگر قابل خطاب و تکلم نیستند. 

قُلْ لَوْ کانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کَما یَقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلى‏ ذِی الْعَرْشِ سَبیلاً (42)

آنها معتقد به خدایانی غیر از خداوندمتعال بودند که هر یک بر حسب اختلاف درجاتشان جهات مختلف عالم را تدبیر می­کردند. خدای آسمانها، خدای زمین، خدای جنگ، خدای قریش، و ... چون هر یک از این خدایان را شریک خداوند در ربوبیت می­دانستند قهراً باید برای هر یک بر حسب ربوبیتشان سهمی از ملک قائل می­شدند و در این صورت ناگزیر آنها را به جنگ با خداوند روانه می­کردند چون هر مالکی به ملک خود علاقه دارد.

پس آنها در جستجوی راهی برمی­آمدند که بر خداوند و ملک و سلطنتش غالب شوند. تعبیر از خداوند به «ذی العرش» برای این بود که بفهماند اگر در جستجوی راه به سوی خدا هستند برای این است که خدا دارای عرش است و می­خواهند عرش او را تصاحب کنند و بر آن تکیه زنند.

طریقه­ی استدلال در این آیه با طریقه­ی استدلال در «لو کان فیهما آله? إلا الله لفسدتا»[1] متفاوت است. استدلال در این آیه بر این مبناست که اگر در صورت شریک داشتن خداوند، آنها برای تصاحب عرش در مقام مقابله با خداوند بر می­آمدند و در سوره­ی انبیاء شرک را از این را هنفی می­کند که موجب فساد در نظام عالم می­شد. 

*سُبْحانَهُ وَ تَعالى‏ عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبیراً (43)

تعالی: نهایت درجه­ی علو. لذا «علواً» (مفعول مطلق) با لفظ «کبیراً» توصیف شده است و به کلام معنای «تعالی تعالیاً» داده است.

*تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُوراً (44)

این آیه و آیه­ی قبل در مقام تعظیم و تنزیه خداوند است و علاوه مقدمه­ای را می­ماند که حجت «لو کان معه آله? کما یقولون» یا تکمیل کند و آن یک قیاس استثنایی است: 

اگر غیر از خداوند کسی مدبر عالم بود موجودات عالم بر وجود مدبر خود گوهی می­دادند اما همه­ی موجودات خداوند را از داشتن شریک و آلهه­ی دیگر منزه می­دارند. پس معلوم می­شود که خالق و مدبری غیر از خداوند سبحان در عالم خلقت وجود ندارد.

إِنَّهُ کانَ حَلیماً غَفُوراً: خداوند حلم بسیار دارد و در عقوبت اینان عجله نمی­کند بلکه مهلتشان می­دهد تا هر که را توبه نموده بیامرزد. این دو وصف دلالت بر منزه بودن خداوند از هر نقص می­کند، زیرا لازمه­ی «حلم» این است که از فوت هدفی نهراسد، و لازمه­ی «غفران» این است که از آمرزیدن ضرری نبیند، پس ملک و ربوبیت او، زوال پذیر نیست.

 برخی گفته­اند انسان چون در فهم این تسبیح قصور می­ورزد، حطا کار است و در این خطا سزاوار مؤاخذه است اما خداوند چون حلیم غفور است در مؤاخذه­ی وی شتاب نمی­کند و نسبت به هر که بخواهد صرف نظر می­کند.[2]

تسبیح سنگ و چوب به چه معناست؟

حقیق کلام به معنای کشف از ما فی الضمیر است لذا کشف به هر طریقی که باشد کلام نامیده می­شود لذا کلام منحصر در لفظ نیست. و اگر بشر برای رساندن مکنونات خود به الفاظ عادت کرده است دلیل نمی­شود که تنها اینها را کلام بدانیم. 

ما می­بینیم که موجودات آسمانی و زمینی و خود آسمان و زمین همه به طور صریح کاشف از وحدانیت خداوند هستند و او را منزه می­دارند. این عالم فی نفسه صرف فقر و حاجت به درگاه خداست و احتیاج بهترین دلیل بر وجود محتاج الیه است و می­فهماند که بدون او وجود مستقلی ندارد و آنی منفک از او نخواهد بود. تمام موجودات عالم از وجود پدید آورنده­ای غنی در وجود و تام و کامل در ذات خبر می­دهند. از سوی دیگر این نظام عمومی و جاری در موجودات عالم که باعث شده همه­ی پراکنده­ها را جمع نموده و رابطه­ای در میان همه برقرار سازد بدون زبان از این حقیقت، کشف و پرده­برداری می­کند.

حتی مشرکان هم که در صدد اثبات شریک برای خدایند با همین عمل خود تقدس خدای را از شرک و برائتش از نقص را اثبات می­کنند. زیرا معنایی که در ذهن آنها اثبات شده و الفاظی که با آن تکلم می­کنند و همه­ی اعظایی که برای رساندن این اهداف استخدام می­کنند، همگی به حاجت وجودی خود به پروردگار واحد بی­شریک خبر می­دهند.

اشکال: کشف توأم با قصد و اختیار را تسبیح گویند و قصد هم از توابع حیات است و اغلب موجودات عالم از حیات بی بهره­اند پس چگونه می­توانید تسبیح موجواتی همچون زمین و آسمان را توجیح کنید؟ لذا باید این تسبیح را حمل بر مجاز کنید.

جواب: از کلام خداوند فهمیده می­شود که همه­ی موجودات به مقداری حظّی که از وجود دارند، حظی هم از علم دارند هر چند که کمّ و کیف آن مختلف است.

«وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ‏ء»[3]

«ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعینَ»[4]  

هیچ موجودی نیست مگر این که وجود خود را درک می­کند و می­خواهد با وجود خود احتیاج و نقص وجودی­اش را ـ که غنای پروردگار آن را احاطه کرده ـ اظهار نماید. پس همه­ی موجودات اذعان به ربوبیت خداوند دارند و او را تسبیح و حمد می­کنند. چون همانطور که در همه­ی موجودات چیزی از نقص و حاجت وجود دارد، سهمی از کمال و غنی هم وجود دارد که مستند به صنع جمیل خداوند است.

اگر موجودات عالَم از این جهت که کاشف از غنا و کمال خدایی و نقص و احتیاج خمد هستند مورد لحاظ قرار گیرند، وجودشان تسبیح خواهد بود، و اگر از این جهت لحاظ شوند که نشان دهنده­ی نعمت وجود و سایر جهات کمالند وجودشان حمد خداوند است البته در این صورت وقتی حمد و تسبیح دارند که شعور آنرا را هم مورد لحاظ قرار دهیم. در غیر این صورت صرفاً آیاتی هستند که بر ذات خداوند دلالت می­کنند.

پس تسبیح موجودات تسبیحی حقیقی است و ما می­بینیم که در میان تسبیح کننده­گان موجوداتی هستند که قطعاً تسبیح حقیقی می­گویند و چون تسبیح در این مصادیق حقیقی است قطعا باید در همه­ی موارد دیگر هم حقیقی باشد. «إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ»[5]، «وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْر».[6] به یک سیاق فرموده کوهها و مرغ­ها با او تسبیح می­گویند و با این حال دیگر معنا ندارد تسبیح را نسبت به کوهها و مرغان «زبان حال» گرفت و نسبت به داود «زبان قال»!

*وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً (45)

حِجاباً مَسْتُوراً: از توصیف حجاب به «مستور» فهمیده می­شود که این حجاب، حجابی است که به چشم نمی­آید و معلوم می­شود که حجابی است معنوی که خداوند میان رسول خود ـ از این جهت که خواننده­ی قرآن و حامل وحی است ـ و میان مشکین ـ که ایمان به روز جزا ندارند ـ افکنده است و در نتیجه نمی­توانند حقیقت آنچه که از معارف قرآن نزد وی است بفهمند و بدان ایمان بیاورند. لذا ازخداوند از پذیرش یگانگی خداوند اعراض می­کنند و در انکار معاد پافشاری می­کنند.

لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ: اگر مشرکین را اینگونه توصیف کرد، بدان جهت است که انکارشان نسبت به آخرت جایی برای ایمان به خدا و رسالت باقی نمی­گذارد. این آیه زمین هرا برای آیه­ی بعد فراهم می­سازد.

*وَ جَعَلْنا عَلى‏ قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فی‏ آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلى‏ أَدْبارِهِمْ نُفُوراً (46)

اکنه: به معنای «کِن» و به معنای ظرفی است که چیزی در آن پنهان و محفوظ باشد.

وقر: سنگینی گوش.

نفور: جمع «نافر» است و در هر اسم فاعلی است که از فعلی مشتق شده باشد و مصدرش فعول باشد، همانند «رکوع» و«سجود» و «شهود» که جمع اسم فاعل آن نیز رکوع و سجود و شهود است.

وَ جَعَلْنا عَلى‏ قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً: به منزله­ی حجابی است که در آیه­ی قبلی آمده بود. و در مجموع چنین معنا می­شود: وقتی تو قرآن می­خوانی ما دلهای ایشان را با پرده­هایی می­پوشانیم تا قرآن را نفهمند و گوشهایشان را کر و سنگین می­کنیم تا قرآن را به گوش قبول، نشنوند و با فهم ایمان آن را تصدیق نکنند».   

«««مطلب قبلی          مطلب بعدی»»»